هنر زرین‌فام از شاهکار‌های فناوری در تاریخ صنعت و هنر سفالگری است

رضا مظاهری کارشناس ارشد باستان‌شناسی در یادداشتی نوشت: این نوع سفال به دلیل درخشندگی و شفافیت لعاب و استفاده از لعاب‌های ارغوانی و قهوه‌ای به این نام شهرت دارد و از لحاظ تنوع رنگ‌آمیزی بی‌نظیر است. عصر خوارزمشاهی، سلجوقی و ایلخانی (قرون ۶ تا ۸) دوران شکوفایی سفال زرین‌فام است.

در ایران چهار شهر کاشان، گرگان، ری و ساوه از مراکز عمده تولید سفال زرین‌فام بودند. شهر ساوه به دلیل آرامش سیاسی که قبل از حملات مغول داشت باعث مهاجرت بسیاری از سفالگران کاشان و ری به این شهر شد. اما ویژگی مشخص سفال زرین‌فام ساوه که آن را از سبک کاشان، ری و گرگان متمایز می‌سازد، تکنیک پخت و ظرافت آن است. زرین‌فام‌های تولید ساوه ظریف‌تر و مدت پخت آن‌ها بیشتر بوده است به همین دلیل لعاب‌های این سفال بر اثر پخت توی هم رفته است و مرزبندی بین نقوش نقوش و خطوط چندان مشخص نیست. استفاده از لعاب لاجوردی به جای مشکی برای تزیین مرزبندی‌ها از ویژگی‌های تزیین لعاب زرین‌فام ساوه است.

طرز ساخت سفال زرین‌فام: افزودن ماده گدازنده و سنگ چخماق به گل که موجب پدید آمدن ظرفی محکم با حرارتی کمتر از پخت چینی شده بعد سفالینه را با لعاب سفید قلع می‌پوشاندند و پس از حرارت دادن روی را با کلرید فلزات نقاشی می‌کردند و تا حد ذوب شدن لعاب را در کوره قرار می‌دادند و در همین لحظه با ایجاد دود در کوره شرایط احیا را فراهم می‌کردند تا نقش‌هایی به رنگ قهوه‌ای مایل به سبز یا زرد به دست بیاورند.

هنر زرین‌فام لعاب طلایی از شاهکار‌های فناوری در تاریخ صنعت و هنر سفالگری است که در سفالینه‌ها و کاشی‌های معروفی به همین نام در دوران مختلف اسلامی مشاهده می‌شود. 

در استان مرکزی شهرستان ساوه در دوره ایلخانی و سلجوقی یکی از شهر‌های مهم ایران بوده است. در بقعه امامزاده فضل‌بن‌سلیمان در تپه آوه، آثاری زرین‌فام یافت شده است. در این جا به معرفی کاشی‌های زرین فام مکشوفه از امامزاده فضل بن سلیمان ساوه و ظروف سفالی زرین‌فام مکشوفه از آوه ساوه می‌پردازیم.

بقعه امامزاده فضل بن سلیمان:

 این بقعه در جنوب شرقی منطقه باستانی آوه در شمال شرقی دهستان آوه و در بخش جعفرآباد واقع شده که در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ساوه قرار دارد. با توجه به ملات‌بندی و نوع قوس‌ها، گنبد و مصالح به‌کار رفته در این بنا، تعلق بنا به دوره سلجوقی محرز می‌باشد. جبهه خارجی این بقعه برج مدوری است که در بالا با لبه هره‌چین و تراس‌وار پاکار گنبدی سبدی شکل را در بر می‌گیرد.

پاکار این گنبد‌ها همانند بدنه بقعه استوانه متمایل به مخروط است، اما طرز کار گنبد به صورت دورچین است که هر مقدار بالاتر می‌رود، به داخل جمع و در انتها تقریباً نوک تیز می‌شود. ورودی فعلی بنا در سمت جنوب است، در حالی که به نظر می‌رسد ورودی اصلی در سمت غرب بوده که به واسطه انباشته شدن خاک در جلو در آن، درگاه ورودی اصلی را مسدود شده است.

ایوانی که در سمت جنوب واقع شده و ورودی فعلی را در بر می‌گیرد، جدیدتر است که به نظر می‌رسد در اواخر دوره قاجاریه به آن افزوده باشند. بدنه داخلی بنا بر خلاف خارج که مدور است دارای هشت ترک است که در وسط هر ترک طاق‌نمایی بلند دیده می‌شود.

تنها جبهه جنوبی یا ورودی دارای طاق‌نمایی دوطبقه است که طبقه پایین‌تر بلندتر و طبقه بالا کوتاه‌تر است. قوس‌ها یا اضلاع هشت‌گانه در بالا به قرنیزی که از چند ردیف آجرچین تشکیل شده ختم می‌شود. سپس پاکار گنبد با جمع شدن به داخل به صورت دورچین گنبدی سبدی شکل را در بر می‌گیرد که در این راه از تیر و چوب نیز استفاده شده است.

اطراف این بنا را به مرور زمان خاک فرا گرفته و برای ورود به داخل امامزاده باید از چند پله پایین رفت مصالح به‌کار رفته در این بنا شامل آجر، تیر، چوب، خاک و سنگ می‌باشد. بقعه امامزاده فضل بن سلیمان آوه در سال ۱۳۵۵ و به شماره ۱۳۰۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در سال ۱۳۸۹ تعداد طی کاوش باستان‌شناسی تعداد ۲۵ عدد کاشی زرین‌فام کشف شد. 

در ادامه به معرفی تعدادی از این کاشی‌ها می‌پردازیم:

۱. کاشی زرین‌فام نبشی: این کاشی دارای ماده تاریخ”ستمائه” ۶۰۰ هجری قمری است. این کاشی نبشی (دو طرفه) می‌باشد که یک طرف آن “ندخل” و طرف دیگر “ستمائه” نوشته شده است. احتمالاً در کاشی بعدی ادامه تاریخ “ستمائه” آمده است.

۲. کاشی زرین‌فام دارای سوره انشراح متن این کاشی دارای کتیبه {دا فاغی… } و اول سوره انشراح است.

۳. کاشی زرین‌فام محرابی: این کاشی احتمالاً قسمتی از محراب بوده است. دارای کتیبه “بسم الله الر… ” و ” نهار فی خیالا… ” می‌شود. 

۴. کاشی زرین‌فام مستطیلی: دارای طرح گل و مرغ و شاخ و برگ اسلیمی به رنگ قهوه‌ای طلایی و نوشته‌هایی به رنگ آبی لاجوردی: “لهم عذاب الیما”.

۵. قسمتی از کاشی زرین‌فام: این کاشی دارای کتیبه”.. الله علیهم علی” است.

۶. کاشی زرین‌فام نبشی: این کاشی دارای طرح‌های گیاهی (گل و برگ) اسلیمی با زمینه قهوه‌ای طلایی است.

۷. کاشی زرین‌فام: این کاشی دارای نقوش گل و بوته در تزئینات مدور و در حاشیه آن کتیبه کوفی است.

تپه تاریخی آوه:

این تپه در کنار شهر آوه از توابع شهرستان ساوه قرار دارد. در این تپه در سال ۱۳۸۵ توسط دکتر خطیب شهیدی کاوش باستان‌شناسی انجام شد که سفالینه‌های لعاب دار و زرین‌فام زیبایی کشف شد. 

محوطه تاریخی آوه یکی از شهر‌های مهم دوره اسلامی و شیعه‌نشین بوده که طبق آخرین فصل کاوش، در این منطقه یک شهر ۲۲۰ هکتاری با حریم آزاد وجود دارد که تمام آن زیر خاک است. این محوطه در دوره مغول به دلایلی که هنوز مشخص نشده است، متروک شد و پس از گذشت سال‌ها و بر اثر عوامل جوی به صورت آوار فرو ریخته شده و در زیر خاک قرار گرفت.

کاشی‌های زرین‌فام دارای طرح‌های گل و مرغ اسلیمی، شاخه و برگ به رنگ قهوه‌ای و آیات قرآنی به خط ثلث عربی و رنگ آبی لاجوردی هستند. در ادامه به معرفی اشیای زرین‌فام این تپه می‌پردازیم:

۱. کاسه زرین‌فام: سطح درونی دارای نقوش هندسی در قسمت بدنه و کف و کتیبه‌ای به خط کوفی عربی در لبه ظرف است که قسمت بیرونی نقوش هندسی دارد.

۲. پیاله زرین‌فام: سطح بیرونی دارای نقوش انسانی بوده که لباس‌ها طرح نقطه دارد و در طرحی شبیه به کجاوه نشسته‌اند؛ و در سطح بیرونی ظرف نقوش هندسی دایره‌ای دارد.